Le Culbuto

Dit antieke (knikker-)spel, dat ook wel werd aangeduid met de term “jeu de culbutants” (spel met de tuimelaars), is in Frankrijk vervaardigd in de jaren 1910. Bovenin staat de tekst “Perdu” en onderaan staat de tekst “Culbuto Déposé” (het spel is dus wettig gedeponeerd, officieel ingeschreven), nauwelijks leesbaar. De body is van metaal en de 7 knikkerbakjes zijn van tin. Het speelvlak is bedekt met verkleurd groen vilt. De twee  handgrepen en de knop bovenaan de achterkant zijn van porselein. Deze laatste dient om het spel tijdens het spelen te kunnen laten kantelen. Zo’n tafelspel wordt in het Frans ook wel aangeduid met de term “Culbuto”, wat zoiets betekent als tuimelaar of duikelaar en doet denken aan de poppen met een verzwaarde, afgeronde onderkant die niet kunnen omvallen maar wel alle kanten op kunnen tuimelen om vervolgens toch weer rechtop te komen staan. Oorspronkelijk werd dit spel niet met knikkers maar met echte “culbutos” (een soort boon met daarin een loden kogel, die door het spel te bewegen alle kanten op tuimelt; zie afbeelding hieronder) gespeeld. Het is bovendien bijzonder lastig om de culbutos goed te sturen omdat ze letterlijk alle kanten op kunnen tuimelen! Originele “culbutos” zijn zeer zeldzaam, vandaar dat het spel ook wel met knikkers wordt gespeeld. De spelregels zijn eenvoudig: de knikkers worden onderaan op het spel gelegd waarna de speler de twee porseleinen knoppen aan de zijkant vastpakt, het spel iets optilt en laat balanceren op de knop op de achterkant. De speler probeert zo de knikkers in de potjes te laten rollen, waarbij knikkers die te ver naar boven rollen in het vak met het woord “PERDU” (= verloren) vallen en niet meer opnieuw in het spel mogen worden gebracht. Elk van de 7 knikker-potjes heeft een bijbehorende score en winnaar is de speler met de hoogste score.

Op een afbeelding van de doos, die ik niet bezit,  kunnen we uitleg over o.a. de spelregels lezen. De tekst  roemt het spel als volgt:  “Le Seul Véritable Jeu de Culbutants. Jeu d’adresse, Lauréat de Concours Lépine 1910, 1911, 1912, 1913, 1916. Diplôme d’HonneurCroix de Mérite, Exposition Internationale du Travail, Paris”.

Het Concours Lépine is een Franse uitvindingswedstrijd die in 1901 werd uitgeschreven door Louis Lépine (1846-1933), toen prefect van de politie voor het voormalige departement Seine. In 1901 werd het evenement de “Toys and Articles of Paris Exhibition” genoemd, het werd in 1902 omgedoopt tot de “Lépine Competition”.
Verschillende beroemde uitvindingen zijn bekroond met prijzen, zoals de Birum stofzuiger in 1907, de handmatige groentemolen in 1931, de bron van het succes van het Moulinex bedrijf, het spel van het lachende varken (1934), de pen-kogellager, de tweetaktmotor, het stoomstrijkijzer, de bestuurbare pitch propeller en de contactlenzen.

Ik heb helaas nog niet kunnen ontdekken wie de fabrikant van dit spel is.

Er bestaat ook een Duitse variant van dit Franse tafelspel met de naam Das Glu-Glu Spiel. Bij de Duitse versie staat hier het woord “verloren¨ in plaats van “perdu”.komt te staan (zie foto hieronder, met dank aan Hamyr uit Hoorn).

En dan is er ook nog deze (Amerikaanse?) variant: “Tumble Bugs”. Op dit spel zien we twee ovale bakjes die als val (“TRAP”) dienst doen. Ook dit spel werd oorspronkelijk met “culbutos” gespeeld al worden die hier “tumble bugs” genoemd. Het spel kan uiteraard ook gewoon met knikkers gespeeld worden.

Vanuit bovenstaande spellen is later het spel “Le Jeu de la Jungle” (zie: fotogalerij) ontstaan. Dit Franse spel dateert uit een veel recentere periode en is uit karton vervaardigd met 6 kleine houten paaltjes. De tuimelaar (“culbuto”) wordt onderaan het spel bij “départ” gelegd en door het spel daar met de handen licht op te tillen probeert de speler de tuimelaar in een van de elf ronde gaten te krijgen. De hoogste scores bevinden zich aan de bovenkant, maar pas op; als de tuimelaar in het water valt bij de nijlpaarden levert dat geen score op!